ΒΑΣΙΚΕΣ ΕΝΝΟΙΕΣ ΚΑΙ ΑΦΗΓΗΜΑΤΙΚΕΣ ΤΕΧΝΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΟΔΥΣΣΕΙΑ
Προοικονομία: είναι η φροντίδα του ποιητή να μας προετοιμάσει για ό,τι θα ακολουθήσει. Με όσα αναφέρει ο ποιητής σε κάποιους στίχους, μας προϊδεάζει (μας δίνει μια ιδέα) για τα γεγονότα που θα ακολουθήσουν, ώστε να είμαστε προετοιμασμένοι γι αυτά. Π.χ. όσα αναφέρει ο Δίας για τη μοίρα του Αίγισθου ( α 40-51 ) σε συνδυασμό με τα λόγια της Αθηνάς για τους μνηστήρες ( α 104-105 ) προοικονομούν την εξόντωσή τους (μνηστηροφονία). Ορισμένες φορές η προοικονομία παρουσιάζεται με τη μορφή του προγραμματισμού ενεργειών (π.χ. α 89-108)
Επιτάχυνση: έχουμε όταν τα γεγονότα περιγράφονται σε πιο σύντομο χρόνο από την πραγματική τους διάρκεια. Τότε η ιστορία προχωράει γρήγορα. (π.χ. Είπε κι έφυγε ο Ερμής: προφανώς χρειάστηκε αρκετή ώρα για να χαιρετήσει, να ετοιμαστεί και να φύγει, αλλά ο ποιητής αφιερώνει μόνο μια σειρά).
Επιβράδυνση: έχουμε όταν τα γεγονότα περιγράφονται σε εκτενέστερο χρόνο από την πραγματική τους διάρκεια. Με τον τρόπο αυτό η ιστορία αργεί να προχωρήσει. (π.χ. Ο Ερμής χαζεύει το τοπίο και ο ποιητής βρίσκει την ευκαιρία να κάνει μια λεπτομερή περιγραφή του νησιού).
Αναδρομική διήγηση: έχουμε όταν ο ίδιος αφηγητής (ποιητής) ή κάποιο από τα πρόσωπα (π.χ. η ωραία Ελένη) εξιστορούν γεγονότα του παρελθόντος, π.χ., η Ελένη και ο Μενέλαος με αφορμήτην επίσκεψη του Τηλέμαχου αναφέρονται σε γεγονότα του Τρωικού πολέμου· πρβλ. τον αγγλικό όρο flash back.
IN MEDIA RES : (στη μέση της υπόθεσης)Με την αφηγηματική τεχνική in media res ο ποιητής ή ο συγγραφέας επιλέγει ως αρχή το πιο κρίσιμο σημείο μιας ιστορίας και στην πορεία της αφήγησης διαμορφώνει κατάλληλες συνθήκες, ώστε να αναφέρει και όσα προηγήθηκαν. Έτσι, στην Οδύσσεια, ο ποιητής ή καλύτερα η Μούσα δεν αρχίζει να διηγείται τις περιπέτειες του Οδυσσέα με τη χρονολογική τους σειρά, δηλαδή από τη στιγμή που έφυγε από την Τροία, αλλά από τη στιγμή που οι άλλοι τρωικοί ήρωες είχαν επιστρέψει στις πατρίδες τους και μόνο ο Οδυσσέας ήταν αποκλεισμένος στο νησί της Καλυψώς .Ας θυμηθούμε εδώ ότι η Καλυψώ είναι ο προτελευταίος σταθμός του ταξιδιού του Οδυσσέα. Μετά την Καλυψώ θα φτάσεις στο νησί των Φαιάκων κι στη συνέχεια στην Ιθάκη.
Τριτοπρόσωπη και πρωτοπρόσωπη αφήγηση – μονόλογος:
α)Τριτοπρόσωπη αφήγηση: Ο ποιητής άλλοτε αφηγείται ο ίδιος σε τρίτο πρόσωπο.
Π.χ. «Εκείνον όμως τον καιρό ο Ποσειδώνας είχε ταξιδέψει στους μακρινούς Αιθίοπες...»
β) Πρωτοπρόσωπη αφήγηση: άλλοτε οι ήρωές του αφηγούνται οι ίδιοι σε πρώτο πρόσωπο· ζωντανεύουν έτσι οι ήρωες μπροστά μας με τον διάλογο (ή με μονόλογο) και δραματοποιούν την αφήγηση, σαν να δίνουν παράσταση.
Π.χ. Διάλογος: (Αθηνά): "Δία Ολύμπιε, ως πότε αλύγιστη θα μείνει η βουλή σου; Ο Οδυσσέας δεν ήταν που θυσίες σού πρόσφερε στην ευρύχωρη Τροία, πλάι στ’ αργίτικα καράβια; Πώς και γιατί τόσος θυμός γι’ αυτόν, ω Δία; (Δίας): «Κόρη μου εσύ, τι λόγος βγήκε από το στόμα σου ανεμπόδιστος!»
Οι δύο αυτές τεχνικές της αφήγησης, η τριτοπρόσωπη και η πρωτοπρόσωπη - διαλογική - δραματική, εναλλάσσονται· επικρατέστερη είναι η δεύτερη.
γ) Ο μονόλογος: είναι ουσιαστικά διάλογος του ήρωα με τον εαυτό του σε κρίσιμες στιγμές της αφήγησης, όταν αντιμετωπίζει σοβαρά προβλήματα και αναζητεί μόνος τη λύση τους. Αποκαλύπτει έτσι τις σκέψεις και τα συναισθήματά του, και ο ακροατής κατανοεί καλύτερα τις ενέργειές του.
Π.χ. Ο Οδυσσέας μονολογεί στην ν ραψωδία: «Αλίμονο, σε ποιων ανθρώπων έφτασα πάλι τη χώρα! Είναι αλαζόνες, άγριοι κι άδικοι; ή μήπως τη φιλοξενία γνωρίζουν κι ο νους τους σέβεται τα θεία;»
Τεχνική των άστοχων ερωτημάτων
Στις ερωτήσεις του Οδυσσέα για την αιτία του θανάτου της μητέρας του (189–191) και στις δικές της απαντήσεις (220–227) εφαρμόζεται η τεχνική των «άστοχων ερωτημάτων». Δηλαδή, εκείνος που ρωτά κάνει διάφορες λογικές μεν υποθέσεις για την αιτία ενός γεγονότος, καμία όμως δεν στοχεύει σωστά· έτσι, εκείνος που απαντά απορρίπτει μία μία τις «άστοχες» ερωτήσεις, για να δώσει στο τέλος με έμφαση τη σωστή απάντηση· σ’ αυτό ακριβώς αποβλέπει αυτή η τεχνική, που αποτελεί τυπικό θέμα της επικής ποίησης αλλά και των δημοτικών μας τραγουδιών.
Εικόνες : συνδέονται με τις αισθήσεις. Υπάρχουν εικόνες που τις αντιλαμβανόμαστε με την όραση, άλλες με την ακοή (ακουστικές), άλλες με την όσφρηση, τη γεύση ή την αφή.
Σκηνή: παρουσιάζει ένα μέρος της δράσης που έχει ενότητα, μπορεί όμως να περιλαμβάνει περισσότερες από μία εικόνες, όπως, λόγου χάρη, ο αύλειος χώρος του παλατιού (116-142). Βασικά κριτήρια για τη διάκριση των σκηνών είναι: α. η αλλαγή τόπου, β. η αλλαγή προσώπων, γ. η αλλαγή τόπου και προσώπων, δ. η διαφοροποίηση του χρόνου.
Τυπικές εκφράσεις: είναι οι φράσεις που επαναλαμβάνονταν αυτούσιες ή με μικρές αλλαγές και μάλιστα σε συγκεκριμένες θέσεις μέσα στους στίχους. Η χρήση τους διευκόλυνε τους αοιδούς στη σύνθεση, την απαγγελία και τη διάδοση των επών. Οι τυπικές εκφράσεις διακρίνονται σε : α)Ρηματικές: αποτελούνται από φράσεις με πυρήνα ένα ρήμα ή μια μετοχή, π.χ. της αντιμίλησε ο Τηλέμαχος με φρόνηση και γνώση, έτσι μιλώντας κ.ά. β) Ονοματικές: αποτελούνται συνήθως από ένα κύριο όνομα (θεού, ήρωα, αλλά και ζώου ή πράγματος) που συνοδεύεται από ένα επίθετο ή μια περίφραση, π.χ. ο θείος Οδυσσεύς, ο Ποσειδών, της γης κυρίαρχος κ.ά.
Επίθετα: Τα επίθετα είναι συχνά στα ομηρικά έπη και αποδίδουν ουσιαστικές ιδιότητες στα πρόσωπα και στα πράγματα που συνοδεύουν. Άλλοτε τονίζουν μια χαρακτηριστική τους ιδιότητα, είναι δηλαδή χαρακτηριστικά επίθετα, π.χ. «τον άντρα τον πολύτροπο», «ο ξακουστός Ορέστης» και άλλοτε προβάλλουν μια εικόνα τους, είναι δηλαδή περιγραφικά επίθετα, π.χ. «στις θολωτές σπηλιές», «την καλλιπλόκαμη νεράιδα».
Παρομοίωση: Στην επική ποίηση συναντούμε:
α) απλές παρομοίωσεις όπου παρομοιάζονται δύο έννοιες, για παράδειγμα, η Ινώ με πουλί (371), ο κορμός του δέντρου με άλογο (407–408), ο Οδυσσέας με καλό πατέρα (ε 15).
β) παρομοιώσεις σύνθετες, που είναι εκτεταμένες/διεξοδικές· σ’ αυτές, η εικόνα που θέλει να μας δείξει ο ποιητής παρομοιάζεται με μια άλλη εικόνα, παρμένη συνήθως από τη φύση ή από την αγροτική ζωή και γνωστή, άρα, στον ομηρικό, τουλάχιστον, ακροατή· λόγου χάρη, το στροβίλισμα της σχεδίας στη θάλασσα από τους ανέμους παρομοιάζεται με το στροβίλισμα των αγκαθιών στον κάμπο από τον βοριά (362-364): «Πώς ο χειμερινός βοριάς σαρώνει στον κάμπο αγκάθια, κι αυτά σφιχταγκαλιάζονται και γίνονται ένα πράμα,έτσι και τη σχεδία οι άνεμοι εδώ και εκεί τη φέρναν και την πήγαιναν·»
Κατά την ανάλυση μιας διεξοδικής παρομοίωσης διακρίνουμε:
α. τι παρομοιάζεται (εδώ, π.χ., η σχεδία του Οδυσσέα στη θάλασσα)
β. με τι παρομοιάζεται (με τα αγκάθια στον κάμπο),
γ. ποιο είναι το κοινό τους σημείο (το στροβίλισμα από τον άνεμο),
δ. ποιος ο ρόλος/η λειτουργία της παρομοίωσης (φωτίζει τη ζητούμενη εικόνα, συμπληρώνει και πλουτίζει την περιγραφή κ.ά.).
Ενανθρώπιση - θεϊκή επιφάνεια: Οι θεοί επικοινωνούσαν με τους θνητούς παίρνοντας τη μορφή κάποιου συγκεκριμένου ανθρώπου, δηλαδή μεταμορφώνονταν· στην περίπτωση αυτή λέμε πως έχουμε ενανθρώπιση. Σπανιότερα παρουσιάζονταν με το πραγματικό τους (υποτίθεται) πρόσωπο, οπότε μιλούμε για θεϊκή επιφάνεια, για αυτοπρόσωπη δηλαδή εμφάνιση του θεού· συχνά όμως γίνεται λόγος και για αθέατη θεϊκή βοήθεια (ως θεϊκή φώτιση ή συμπαράσταση κ.τ.ό.).
Παραδείγματα: Η εμφάνιση της Αθηνάς στον Τηλέμαχο ως Μέντη είναι ενανθρώπιση. Η αναχώρησή της, που γίνεται γρήγορα "σαν το πουλί πετώντας, ξέφυγε από το άνοιγμα της στέγης", δήλωσε δηλαδή ότι είναι θεά, είναι θεϊκή επιφάνεια.
Το τυπικό της αναγνώρισης :Η αναγνώριση της Ιθάκης από τον Οδυσσέα ακολουθεί μια διαδικασία, που επαναλαμβάνεται και στους επόμενους αναγνωρισμούς, με τις αναγκαίες κάθε φορά προσαρμογές, γι’ αυτό χαρακτηρίζεται τυπική. Η αναγνώριση περνά από τα εξής στάδια:
α. (προϋποτίθεται) πολύχρονη απουσία εκείνου που αναγνωρίζει από αυτό που αναγνωρίζεται (συντομότερα: του αναγνωριστή από το αναγνωριζόμενο)·
β. απομονώνονται τα αναγνωριστικά υποκείμενα (δηλαδή, ο αναγνωριστής και το αναγνωριζόμενο)·
γ. καλύπτεται το αναγνωριζόμενο·
δ. αποκαλύπτεται και υποβάλλεται σε δοκιμασία·
ε. ακολουθεί αναγνώριση και έκφραση συναισθημάτων.
Υστεροφημία (ύστερος = τελευταίος + φήμη): η φροντίδα των ανθρώπων να αφήσουν πίσω τους δοξασμένο το όνομά τους και μετά το θάνατό τους. Με τον τρόπο αυτό ευνοούσαν και τους απογόνους τους. Τη δόξα την κέρδιζαν δείχνοντας γενναιότητα στη μάχη ή προσφέροντας τη ζωή τους για την πατρίδα (ιδεολογικό στοιχείο ).
Αναχρονισμός: η μεταφορά ενός στοιχείου πολιτισμού της εποχής του συγγραφέα σε προγενέστερους χρόνους. Ο Όμηρος αφηγείται γεγονότα που συνέβησαν στη μυκηναϊκή εποχή (το 12ο αι. π. Χ.), ενώ ο ίδιος ζει και συνθέτει τα έπη του στα τέλη της γεωμετρικής εποχής (8ος αι. π. Χ.). Γι' αυτό πολλές φορές παρουσιάζει τους ήρωες α) να χρησιμοποιούν υλικά που δεν ήταν γνωστά τότε (το 12ο αι. π. Χ.), όπως το σίδηρο, ή β) να σκέφτονται με τρόπο που ταιριάζει περισσότερο στη νοοτροπία της εποχής του Ομήρου.
Πολιτιστικά στοιχεία: διακρίνονται σε: α)στοιχεία υλικού πολιτισμού, δηλαδή αυτά που εξυπηρετούν τις υλικές ανάγκες του ανθρώπου, π.χ. το φαγητό, τα σκεύη, οι κατοικίες, τα ρούχα, τα όπλα, η χρήση του σιδήρου.
β) στοιχεία πνευματικού πολιτισμού : αφορούν τους τομείς της ανθρώπινης δραστηριότητας, όπως η οικονομική ζωή, η οικογενειακή, η κοινωνική οργάνωση και οι θεσμοί του ιδιωτικού και δημόσιου βίου (π. χ. τα επαγγέλματα, το δίκαιο, το πολίτευμα, τα έθιμα, η ανάπτυξη του εμπορίου και της ναυτιλίας).
Ιδεολογικά στοιχεία: είναι οι ηθικές αξίες, τα ιδανικά, οι αντιλήψεις για τους θεούς, για τον άνθρωπο και τον κόσμο, που παρουσιάζουν το πνευματικό επίπεδο της κοινωνίας της ομηρικής εποχής. Σ' ένα στίχο υπάρχει ιδεολογικό στοιχείο, αν ο στίχος αυτός μας απαντάει στο ερώτημα : Τι πίστευαν τότε ;
Ανθρωπομορφισμός των θεών είναι τα ανθρώπινα χαρακτηριστικά που αποδίδουν οι άνθρωποι στους θεούς. (π.χ. οι θεοί έχουν συναισθήματα, ταξιδεύουν, κάνουν δουλειές, συζητάνε κτλ). Οι αρχαίοι Έλληνες π[ιστευαν ότι οι θεοί έχουν ανθρώπινη όψη και συμπεριφέρονται ή αισθάνονται όπως οι άνθρωποι. Η κοινωνία των θεών, οι ασχολίες τους, τα επαγγέλματά τους στην ανθρώπινη φαντασία δε διαφέρουν απ’ αυτά των θνητών ( π.χ. συνεδρίαζαν, έπαιζαν μουσική, ερωτεύονταν, αποκτούσαν παιδιά κ.ά. )
Ειρωνεία (ή επική ειρωνεία) : πρόκειται για μια τεχνική που έχει σχέση με την εξέλιξη της δράσης.Ειρωνεία έχουμε όταν τα πρόσωπα-πρωταγωνιστές του έπους ΑΓΝΟΟΥΝ ΤΗΝ ΑΛΗΘΕΙΑ (πλάνη),ενώ οι θεατές ή ακροατές ή αναγνώστες τη γνωρίζουν. Αποτέλεσμα αυτής της τεχνικής είναι να αυξάνει η αγωνία μας για το πώς ο ήρωας θα ανακαλύψει την αλήθεια. Για παράδειγμα, ειρωνεία έχουμε στους στίχους 179-180 της α ραψωδίας : «ενός που τα λευκά του οστά, κάπου αφημένα στη στεριά, τα σάπισε η νεροποντή, ή και το κύμα τα παρασύρει του πελάγου.» Ο Τηλέμαχος φυσικά αγνοεί ότι ο πατέρας του είναι ζωντανός. Εμείς όμως το ξέρουμε, γιατί στους προηγούμενους στίχους η Μούσα μας αφηγήθηκε τη συνέλευση των θεών στον Όλυμπο, όπου συζητήθηκε το θέμα του νόστου του Οδυσσέα.
Ο θεσμός της φιλοξενίας : είναι ιερός και προστατεύεται από τον Ξένιο Δία. Ο οικοδεσπότης υποδέχεται τον ξένο χωρίς να τον ρωτήσει ποιος είναι, τον καθίζει στο τραπέζι και τον περιποιείται (του δίνει να πλύνει τα χέρια, να φάει και να πιει). Έπειτα τον ρωτάει ποιος είναι και τι θέλει. Πριν φύγει ο ξένος, κάνει λουτρό και δέχεται δώρα. Πλέον οι δυο τους θεωρούνται φίλοι από φιλοξενία. Ο θεσμός χρησίμευε στην προστασία του εμπορίου, αφού τότε δεν υπήρχαν ξενοδοχεία για τους έμπορους - ταξιδιώτες. Επίσης εξυπηρετούσε την επικοινωνία, ήταν ένας τρόπος να κυκλοφορούν τα νέα από μακρινά μέρη.
Ο θεσμός της βασιλείας παρουσιάζεται κλονισμένος. Αν και ζει ο Λαέρτης, ο παλιός βασιλιάς, και ο ίδιος ο Τηλέμαχος είναι πια ενήλικος, κανείς από τους δυο τους δεν παίρνει τη βασιλεία αυτόματα. Φαίνεται ότι και άλλοι άρχοντες μπορούν να τη διεκδικήσουν, αν μάλιστα παντρευτούν τη βασίλισσα. Εδώ πρόκειται πάλι για αναχρονισμό, αφού ο Όμηρος περιγράφει το θεσμό όπως ήταν στην εποχή του. Στην εποχή του Οδυσσέα η κληρονομική βασιλεία ήταν ισχυρή στην πραγματικότητα.
Ηρωικό ιδανικό είναι η αντίληψη ότι ευτυχισμένος είναι εκείνος που πεθαίνει στη μάχη, ο ηρωικός και γενναίος πολεμιστής.
Ο ανθρωποκεντρικός χαρακτήρας της Οδύσσειας , δηλαδή ότι το κέντρο του έργου αυτού είναι ο άνθρωπος, φαίνεται: 1. από το γεγονός ότι οι ( δηλαδή η ευτυχία ενός ανθρώπου έχει μεγάλη αξία) και 2. από το γεγονός ότι η επιστροφή στην πατρίδα παρουσιάζεται τελικά ως αποτέλεσμα των ικανοτήτων του Οδυσσέα και των επιλογών που κάνει (δηλαδή ο άνθρωπος εμφανίζεται ικανός να ορίσει τη μοίρα του).
Μοίρα - θεοί - ελεύθερη επιλογή: Η Μοίρα είναι ανώτερη από τους Θεούς. Η Μοίρα και οι θεοί ορίζουν τι θα συμβεί στη ζωή του ανθρώπου, όμως και ο άνθρωπος έχει ευθύνη. Με τις πράξεις του μπορεί να προκαλέσει ακόμα μεγαλύτερες συμφορές στον εαυτό του και τους άλλους.
Υβρη – νέμεση – τίση: Υβριστής γίνεται ο άνθρωπος που υπερβαίνει τα όριά του προσβάλλοντας-αδικώντας θεούς ή και ανθρώπους. Η υπέρβαση αυτή (η ύβρη) προκαλεί την οργή των θεών (τη νέμεση), και ακολουθεί η τιμωρία (η τίση).
